Khánh Hòa được gọi là “Xứ Trầm Hương”: Lý do là gì?

Tiếng thơm đó đã có từ thuở mở cõi hơn ba trăm năm trước khi mà trầm hương đất này được xem là cống phẩm dâng vua tiến chúa và cũng khẳng định được đẳng cấp cho đến ngày nay. 

Khánh Hòa là xứ Trầm Hương

Được biết, từ xa xưa vùng rừng núi của các tỉnh miền Trung như là Bình Định, Khánh Hòa, Phú Yên,... đã được biết đến là có nhiều trầm hương. Trong đó thì trữ lượng trầm hương ở Khánh Hòa là đứng số một, chất lượng trầm hương ở xứ này được xem là thượng hạng. 

Nhà bác học Lê Quý Đôn ở trong tác phẩm Phủ biên tạp lục có chép rằng: “Kỳ nam (loại trầm hương thượng thặng) sản xuất tự đầu núi các xã thuộc hai phủ Bình Khang và Diên Khánh (tên hai phủ thuộc vùng đất Khánh Hòa xưa được chúa Nguyễn Phúc Tần lập nên khi vua Chăm xin dâng đất cho Chúa từ sông Phan Rang trở ra đến Phú Yên, sau cuộc bại chiến năm 1653) là hạng tốt nhất, sản xuất tự Phú Yên và Quy Nhơn là thứ nhì”.

Và gần trăm năm nay, sách Đại Nam thống nhất chí của Quốc sử quán triều Nguyễn cũng đã có chép rằng: “Kỳ nam: sản ở sơn man. Dân xã An Thành huyện Tân Định (thị xã Ninh Hòa ngày nay) hằng năm đi kiếm để nạp, năm nào không có kỳ nam phải nộp thay bằng trầm hương”.

Còn ở trong cuốn “Xứ Trầm Hương”, (NXB Lá Bối (Sài Gòn) được ấn hành lần đầu tiên vào năm 1969), Quách Tấn cũng đã giới thiệu từ lịch sử, địa lý cho đến những thắng cảnh, cổ tích, dân sinh, nhân vật về vùng đất Khánh Hòa. Và ngay từ nhan đề thì ông đã lấy thứ sản vật quý hiếm đặc trưng để gọi tên miền đất này. Song song với đó cùng đề cập đến nguyên nhân của cách gọi này. 

Khi nói về trầm hương ở Xứ Trầm Hương, Quách Tấn đã có nhiều lần nhắc đến 4 câu ca rằng:

Khánh Hòa là xứ Trầm Hương

Non cao biển rộng người thương đi về

Yến sào thơm ngọt tình quê

Sông sâu đá tạc lời thề nước non

Ông cũng đã hết lời ca ngợi miền đất này với bao mỹ từ rồi đúc kết lại rằng: “Và ghé chơi Khánh Hòa, một khi nhìn kỹ non nước, du khách nhất định vỗ về khen rằng - Gọi  là xứ Trầm Hương thực sự xứng đáng. Có yêu thì mới biết, biết rồi thêm yêu”. 

Và khi đề cập đến các món lâm sản của vùng đất này thì ông viết rằng: “Khánh Hòa có một lâm sản hết sức quý. Tuy nhiên quý không phải là một nguồn lợi của nhân dân địa phương mà bởi vì là một sản phẩm đặc biệt đã làm cho Khánh Hòa thơm danh trong lẫn ngoài nước. Đó chính là Trầm hương. Quý vật này không phải riêng Khánh Hòa mới có, các nơi có núi cao rừng rậm như là Phú Yên, Bình Định đều có. Tuy nhiên không nhiều và không bằng Khánh Hòa. Cho nên, hễ nói đến Trầm Hương là nói đến Khánh Hòa, mà nói đến Khánh Hòa là nói đến Trầm Hương”. 

Trong Xứ Trầm Hương cũng có nói rằng: “Chỉ có Việt Nam mới có kỳ nam. Và kỳ cũng như trầm ở Việt Nam tốt nhất là kỳ trầm của Khánh Hòa. Như thế, bảo Khánh Hòa là xứ Trầm Hương tưởng không có gì là quá đáng. Ở Khánh Hòa, hễ quận nào có rừng già là sẽ có trầm hương. Sản xuất nhiều nhất là Ninh Hòa và Vạn Ninh. Còn có tiếng là nhiều và tốt”. 

Khi nói về công dụng của kỳ nam và trầm hương, Quách Tấn viết rằng: “Trầm hương dùng giáng khí, tức là đem khí hạ xuống. Kỳ dùng trị các chứng phong đàm, mài với nước mà uống hay đốt xông vào các lỗ mũi. Trị chứng đau bụng cũng rất gay, chỉ ngậm ở trong miệng cho tiêu rồi nuốt. Nhiều khi hiệu nghiệm như thần, trầm và kỳ còn đuổi được khí tà độc và khí ô uế. Trầm thì sẽ đốt lên còn kỳ chỉ đeo vào mình là đủ”. 

Và theo như khoa học ngày nay thì trầm hương chính là tinh dầu được kết tinh trong cây gió, được chia làm hai loại đó là kỳ nam và trầm hương. Trầm và kỳ được phân biệt ở hình chất và khí vị. Trầm có chất cứng và nặng, có vị đắng. Kỳ nhẹ và mềm, vị lại đủ chua cay ngọt đắng. Trầm có mùi ngát còn kỳ có mùi thanh. Khói của trầm bay vòng quanh rồi tan ra còn khói của kỳ là bay thẳng và cao vút. Trầm kỳ chính là một loại dược liệu rất quý, có giá trị cao ở trong ngành y học. 

Từ xa xưa, người dân Khánh Hòa từ xa xưa đã biết tự hào về trầm hương, một sản vật thiên nhiên ban tặng cho xứ mình, thể hiện qua câu ca dao như: “Khánh Hòa biển rộng non cao. Trầm hương Vạn Giã - yến sào Nha Trang”.

Thơ ca dân gian Khánh Hòa và đặc biệt là chủ đề về vẻ đẹp thiên nhiên non nước, trầm hương cũng thường xuất hiện như một đặc trưng xứ này. 

Trải qia bao thương hải tang điền thì trầm hương của đất Khánh Hòa mặc dù xưa hay là nay đều giữ được ngôi vị số một, được người đời rất nâng niu và xem nó như báu vật. Món sản vật được cho là hội tụ được linh khí của đất trời này cũng chính là nguồn cảm hứng để cho ra đời công trình tháp Trầm Hương cùng với kiến trúc tạo hình lõi trầm vô cùng độc đáo, dựng ở quảng trường 2/4 tại TP. Nha Trang. 

Trầm hương Khánh Hòa được dùng làm tiêu chuẩn đánh giá trầm hương của thế giới

Có thể thấy, với rất nhiều giá trị đóng góp nổi bật, đa dạng trong đời sống tâm kinh, nghệ thuật, văn hóa, y học,... thì việc trao đổi mua bán trầm hương tựa như một trong những sản phẩm quý hiếm đã được ghi nhận từ sớm cùng với nhiều hoạt động sôi nổi từ Á sang Âu, trong đó có rất nhiều lĩnh vực thương mại, chính trị, ngoại giao,...

Sử sách còn cho biết, người Việt xưa cũng dùng trầm hương buôn bán với người Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên. Ví dụ như khi chép về việc giao thương buôn bán giữa các thương nhân Trung Quốc thời nhà Tống, sách Lĩnh Ngoại đại đáp cho biết hàng của Giao Chủ đến Khâm Châu đem bán có bạc, trầm hương, đồng, quang hương, sừng tê, ngà voi,... Cũng dựa vào các nguồn sử liệu khác nhau mà các nhà nghiên cứu cho rằng, việc buôn bán trầm hương này đã được bắt đầu đẩy mạnh về tính chất lẫn quy mô từ thời nhà Lý. 

Trầm hương từ Indonesia, Malaysia, Thái Lan, Campuchia,... cũng được những thương nhân lẫn người dùng lựa chọn, tuy nhiên đích đến của các thương nhân thuyền từ Đông sang Tây vẫn là Khánh Hòa ngày nay. 

Cũng từ thời điểm đó, trầm hương Việt Nam đã là tiêu chuẩn để đánh giá, so sánh cũng như phân loại đối với tất cả trầm hương trên toàn thế giới. Những thư tịch, tài liệu cổ quốc tế đều ghi nhận việc nhận xét, đánh giá cũng như đưa ra các tiêu chí phân loại của trầm hương ở trên thế giới đều dựa trên căn bản lấy trầm hương Việt Nam làm chuẩn mực. 

Điển hình như Nhật Bản là đất nước có tình yêu đặc biệt với trầm hương. Dù là một vùng đất không có trầm hương, tuy nhiên điều đó cũng không ngăn cản được văn hóa trầm hương phát triển một cách rực rỡ, sâu rộng ở xứ Mặt trời mọc. 

Cũng theo Hương Đạo Nhật Bản thì mùi trầm hương cũng từ đó được phân loại thành ngũ vị lục quốc - nghĩa là năm mùi vị và sáu nước. Năm mùi vị chính là ngọt, chua, cay, mặn, và đắng. Còn sáu nước nói nôm na chính là sau nơi sản xuất trầm hương, đó chính là Kyara, Rakoku, Manaban, Manaka, Sasora và Sumatora. Và theo cách phân chia của những người sành điệu trầm hương bởi Shôgun Ashikaga Yoshimasa (1436 - 1490) bổ nhiệm, ở cấp độ cao nhất đó chính là Kyara (Già la). Chữ kara có gốc là tiếng Phạn, tức là “đen”. Đây chính là loại tốt nhất trong trầm hương, có mùi hương tao nhã và chỉ có ở Việt Nam.

Vào năm 2003, trong cuộc Hội thảo quốc tế lần thứ nhất về trầm hương được tổ chức vào ngày 10 đến ngày 15/11 ở TP. Hồ Chí Minh thì một lần nữa các nhà khoa học đã đưa ra lời khẳng định rằng: “Trầm hương của Việt Nam là tốt nhất và được mua với giá cao nhất. Sản lượng trầm trên thế giới bị phụ thuộc vào Việt Nam và Việt Nam được xem không chỉ là vương quốc của trầm hương trong quá khứ mà còn là nguồn trông cậy của thế giới hiện nay. Bởi vì trầm chính là loại dược liệu và cả hương liệu thăng hạng không gì có thể thay thế”.